Tussen oerland en mensenhand

Tropische zee tot ijstijd

Waar nu het Schelde-estuarium is, lag zo’n 30 miljoen jaar geleden lag een ondiepe, tropische zee. Haaientanden uit die tijd spoelen nog altijd aan op de stranden van Nieuwvliet-Bad, Ritthem en de Kaloot. Nadat de zee zich teruggetrokken had, 3 tot 2,5 miljoen jaar geleden, ontstond er een kustvlakte waarin rivieren uitmondden. Sporen van die kust zijn nog te vinden in Kieldrecht en in Nieuw-Namen bij de Meester van der Heijdengroeve. De rivierafzettingen vinden we terug in de Brabantse Wal

In de voorlaatste ijstijd, 280.000 tot 130.000 jaar geleden, creëerde de voorloper van de Schelde een diep dalstelsel ten noorden van het huidige Gent: de Vlaamse Vallei. Die werd later grotendeels opgevuld en is nu een laag, vlak en zandig gebied. Door de rivier erodeerde het noorden van de Vlaamse Vallei sterk, waardoor daar een landschap ontstond met een asymmetrisch reliëf: de cuesta Zomergem-Oedelem in het Meetjesland, de cuesta van Waasland en de cuesta van Boom

In de ijstijden daalde de zeespiegel omdat het water in de ijskappen opgeslagen werd. In het koudste deel van de laatste ijstijd, 18.000 jaar geleden, lag de Noordzee zelfs helemaal droog. Vanaf die vlakte voerde krachtige wind zand mee, waardoor langgerekte dekzandruggen ontstonden. 

Kaloot - Van tropische zee tot Schelde

Kustgebied met slikken, schorren en strandwallen 

Door de smeltende ijskappen begon het Noordzeebekken vanaf ongeveer 10.000 jaar geleden weer vol te lopen. De kustvlakte werd natter en er ontstonden veenmoerassen. Doordat de zeespiegel bleef stijgen, drong de zee door geulen het gebied binnen en verdronk het veenmoeras. Toen de zeespiegel vanaf 3700 v.Chr. minder steeg, ontwikkelden zich in grote delen van Zeeland slikken en schorren. Langs de kustzone werden strandwallen gevormd die het gebied daarachter begonnen af te sluiten. Op de strandwallen kwamen de eerste duinen tot ontwikkeling. Vanaf 3000 v.Chr. voerde de zee veel zand aan, waardoor de strandwallen aangroeiden. Het gebied achter de strandwallen verzoette. Daar vormde zich op grote schaal veen. 

Door inbraken van de zee en drainage in de Romeinse tijd ontstonden vanaf 300 n.Chr. getijdenkreken in het veenlandschap achter de oude duinen. Het veengebied werd daardoor weggeslagen of bedekt met een laag klei. Daardoor kreeg Zeeland zijn typische eilandenstructuur. De invloed vanuit zee reikte tot waar in het noorden van Vlaanderen de hogere zandgronden beginnen. 

 

De Oude Schelde

Kort voor het einde van de laatste ijstijd stroomden de Schelde, de Rupel, de Dender, de Durme en de Leie via de Vlaamse Vallei naar het toen nog droge Noordzeebekken. 

Door de aangroeiende dekzandrug tussen Maldegem en Stekene werd de Schelde, waarin ook de Durme uitmondde, gedwongen om via het doorbraakdal bij Hoboken naar het noorden te stromen, naar de droge Noordzeevlakte. In twee miljoen jaar oude bodemlagen schuurde de rivier een steilrand uit, de Brabantse Wal

In het laatglaciaal (15.500 tot 11.500 jaar geleden) veranderde de ondiepe en breed uitwaaierende Schelde in een sterk meanderend riviersysteem met veel afvoer van water. Typisch voor het meanderpatroon is dat de buitenkant van de rivierbochten erodeert, terwijl aan de binnenkant materiaal afgezet wordt. Daardoor verlegt de rivierloop zich geleidelijk in de richting van de buitenkant van de bochten. Aan de binnenkant vormden zich sikkelvormige ophogingen (kronkelwaardruggen) met laagtes tussen. Veengroei vulde het grootste deel van de oude geulen op. Vooral tussen Gent en Dendermonde zijn grote paleomeanders van de Schelde bewaard. Het best herkenbaar zijn die in Berlare. 

Op verschillende plaatsen langs de Schelde vormden zich rivierduinen of ‘donken’. 

Zo’n 5400 tot 4300 jaar v.Chr. maakte de Schelde ten westen van Bergen op Zoom een verbinding naar zee, het begin van de huidige Oosterschelde

 

Schelde-estuarium ontstaat

In de veenmoerasfase veranderde de Schelde in een relatief smalle rivier. Maar inbraken van de zee zorgden vanaf 300 n.Chr. dan weer voor een aanzienlijke verbreding. Een estuarium ontstond. 

Vermoedelijk pas vanaf de achtste eeuw raakte de Honte, een kreek die in het oosten van Zeeland uitmondde in de Schelde, verbonden met inbraakgeulen vanuit de Noordzee en ontstond de voorloper van de huidige Westerschelde. Vanaf de vijftiende-zestiende eeuw werd dat de hoofdloop van de Schelde. Door de nieuwe, kortere verbinding met de Noordzee werd de getijdenwerking merkbaar verder stroomopwaarts in de rivier. Zeespiegelstijging en inpolderingen versterkten later dat proces. De getijdenwerking is tegenwoordig nog merkbaar tot 160 kilometer stroomopwaarts vanaf Vlissingen. 

Ook stroomopwaarts veranderde de loop van de rivier. Begin dertiende eeuw verlegde de Schelde bij Weert haar loop naar het westen. De hoofdstroom scheidde zich toen af van de Oude Schelde. 

 

Menselijk ingrijpen: dijken en polders 

Vanaf de Romeinse tijd, maar vooral vanaf de middeleeuwen begon de mens duidelijker zijn stempel te drukken op het landschap.  

Begin twaalfde eeuw werd in Zeeland en het noorden van Vlaanderen gestart met grootschalige bedijkingen, nadat al in de Romeinse tijd lokaal defensieve dijkjes aangelegd waren (zie ook verhaallijn Leven met het water). Zo ontstonden oudlandpolders zoals de polder Walcheren, de polder Schouwen en de brede Wateringen ten westen en ten oosten van Yerseke, met hun hoger gelegen zandige kreekruggen en lagere poelgronden.  

Bij latere inpolderingen werden vaak slikken en schorren bedijkt tegen bestaande polders (aanwassen) of getijdenplaten (opwassen). Zo raakten in Zeeland losse eilanden met elkaar verbonden. 

 

Ontdekken en beleven

De geologische geschiedenis lees je af aan de groeves in dit gebied, waaronder de Meester van der Heijdengroeve in Nieuw-Namen en groeve Boudewijn in Ossendrecht, twee aardkundige monumenten. In Rumst is er een informatiepunt over het ontstaan van de Boomse klei.  

De Drongengoedhoeve in Ursel doet de geologische geschiedenis van de cuesta Zomergem-Oedelem uit de doeken. De rijkgeschakeerde natuur in het gebied beleef je in de natuurgebieden en landschapsparken, waaronder het grensoverschrijdende Zwingebied, grenspark Groot-Saeftinghe en grenspark Kalmthoutse Heide.  

Bij  Overmere-Donk en Berlare Broek herken je de oude Scheldemeandervorming aan de na veenwinning ontstane waterplassen die de oude meander volgen en aan het hobbelige patroon van de kronkelwaardruggen. Tussen Bornem en Weert zie je een zo goed als ongeschonden en sterk gesloten dertiende-eeuws Scheldelandschap.  

Het Verdronken Land van Saeftinghe geeft een indruk van het onbedijkte schorren- en slikkenlandschap dat Zeeland ooit was. Kreekruggen zijn herkenbaar in het landschap van Walcheren. Kreekrestanten vind je als Zwin, Zwake, Schenge en Passageule. De kop van Schouwen herbergt een uitgestrekt duinlandschap. 

Type
Bezoekerscentrum Donkmeer een startpunt voor veel wandel- en fietsroutes

Donkmeer Visitor Centre

Read more
Bolle akkers vlakbij Barbierbeek

Barbierbeek Valley

Read more
Bolle akkers vlakbij Barbierbeek

Barbierbeekvallei

Read more
Strandwal Walcheren

Beach ridge of Walcheren

Read more
Bezoekerscentrum Donkmeer een startpunt voor veel wandel- en fietsroutes

Bezoekerscentrum Donkmeer

Read more
Actieve winningsput Boomse klei

Boom Cuesta

Read more
Luchtfoto Verdronken Land van Saeftinghe

Border park Groot Saeftinghe

Read more
Wandelende mensen in Grenspark Kalmthoutse Heide

Border park Kalmthoutse Heide

Read more
Braakmanregio Kreken van Assenede

Braakman region

Read more
Luchtfoto Braakmanregio

Braakmanregio

Read more
Kalmthoutse heide Kriekelareduinen

Brabant Escarpment - Kalmthoutse Heide

Read more
Kalmthoutse heide Kriekelareduinen

Brabantse Wal - Kalmthoutse Heide

Read more
De Schelde bij Weert - zoetwaterschorren langs de Schelde

Brackish tidal marshes of the Scheldt

Read more
De Schelde bij Weert - zoetwaterschorren langs de Schelde

Brakwaterschorren Zeeschelde

Read more
Kustduinen Zuidwest Walcheren

Coastal dunes of southwest Walcheren

Read more
Damse Vaart

Coversand area Sint Jansteen

Read more
Hollandersgatkreek

Creek and coversand area Sint-Margriete - Aardenburg

Read more
Kreekruggen en Poelgronden Walcheren

Creek ridges and pool grounds of Walcheren

Read more
Actieve winningsput Boomse klei

Cuesta van Boom

Read more
Maldegemveld, Drongengoedbos (gemaakt door Toerisme Oost-Vlaanderen)

Cuesta van Oedelem-Zomergem

Read more
Waterleidingbos bij Sint-Jansteen

Dekzandgebied St. Jansteen

Read more
Brabantse Wal, Noordpolder

Dintelse Gorzen

Read more
Brabantse Wal, Noordpolder

Dintelse Gorzen

Read more
Drongengoedbos (gemaakt door Justine Bonne, Toerisme Oost-Vlaanderen)

Drongengoed Farm

Read more
Drongengoedbos (gemaakt door Justine Bonne, Toerisme Oost-Vlaanderen)

Drongengoedhoeve

Read more
Verdronken Land van Saeftinghe

Drowned Land of Saeftinghe

Read more
Verdonken-Zwarte-Polder_-West-Zeeuws-Vlaanderen-slikken_-schorren-en-duingebied-direct-aan-zee-gemee.jpeg

Drowned Zwarte Polder

Read more
Mottekasteel bij Terra Maris, Duingebied Oranjezon en de Manteling

Duingebieden Oranjezon en de Manteling

Read more
Manteling-van-Walcheren

Dune complex Oranjezon and the Manteling

Read more
Veerpont Tielrode-Hamme Durme Mirabrug

Durme Valley

Read more
Veerpont Tielrode-Hamme Durme Mirabrug

Durmevallei

Read more
Voormalige getijdengeulen (gemaakt door Bas van Oort)

East Flanders Creeks Area

Read more
Oosterschelde - Stormvloedkering

Eastern Scheldt

Read more
Bezoekers wandelen langs de getijdgeul Hammen in de gemeente Schouwen, Oosterschelde

Eastern Scheldt Week

Read more
Bezoekers in de modder tijdens een excursie in het Verdronken Land van Saeftinghe

Excursie in het Verdronken Land van Saeftinghe

Read more
De Schelde bij Weert - zoetwaterschorren langs de Schelde

Freshwater tidal area and polders of the Scheldt

Read more
Tentoonstelling geheim van de cuesta Geopark Schelde Delta

Geheim van de cuesta

Read more
Luchtfoto Verdronken Land van Saeftinghe (gemaakt door Marcelle Davidse)

Grenspark Groot Saeftinghe

Read more
Wandelende mensen in Grenspark Kalmthoutse Heide (gemaakt door Aart van Belzen)

Grenspark Kalmthoutse Heide

Read more
Speurtocht naar onderwaterleven tijdens de Grevelingenweek

Grevelingenweek

Read more
Speurtocht naar onderwaterleven tijdens de Grevelingenweek

Grevelingenweek

Read more
Collectie streekdracht in Het Warenhuis - Het museum over het land van Axel

Het Warenhuis

Read more
Collectie streekdracht in Het Warenhuis - Het museum over het land van Axel

Het Warenhuis

Read more
Zwin Bezoekerscentrum

Het Zwin Bezoekerscentrum

Read more
Uitzicht op de Hooge Platen (Het Zeeuws Landschap)

Hooge Platen

Read more
Uitzicht op de Hooge Platen (Het Zeeuws Landschap)

Hooge Platen

Read more
Kleigroeve steengelaag

Kleigroeve Steengelaag

Read more
Welen Zuid-Beveland

Kolk lakes Zuid-Beveland

Read more
Kop van Schouwen

Kop van Schouwen

Read more
Kop van Schouwen

Kop van Schouwen

Read more
Kreekruggen en Poelgronden Walcheren

Kreekruggen en poelgronden Walcheren

Read more
Hollandersgatkreek

Kreken- en dekzandgebied Sint-Margriete - Aardenburg

Read more
Kustduinen Zuidwest Walcheren

Kustduinen Zuidwest Walcheren

Read more
Uitzicht tussen bomen door op het Markiezaatsmeer

Markiezaat

Read more
Uitzicht tussen bomen door op het Markiezaatsmeer

Markiezaat

Read more
Meiduinen Groeve Boudewijn (gemaakt door Walter Jonkers)

Meiduinen & Groeve Boudewijn

Read more
Meiduinen Groeve Boudewijn (gemaakt door Walter Jonkers)

Meiduinen & Groeve Boudewijn

Read more
Tentoonstelling in het Mercatormuseum

Mercator Museum

Read more
Tentoonstelling in het Mercatormuseum

Mercatormuseum

Read more
Moervaartdepressie

Moervaart depression and coversand ridge

Read more
Kanoën op de Moervaart (gemaakt door Machteld Bats)

Moervaartdepressie en dekzandrug

Read more
Gevonden skelet tentoongesteld in het Museum Aardenburg

Museum Aardenburg

Read more
Gevonden skelet tentoongesteld in het Museum Aardenburg

Museum Aardenburg

Read more
Museum Hulst

Museum Hulst

Read more
Voorkant van museum Hulst

Museum Hulst

Read more
Bezoekers bekijken de tentoonstelling in het Museum Rupelklei

Museum Rupelklei

Read more
Bezoekers bekijken de tentoonstelling in het Museum Rupelklei

Museum Rupelklei

Read more
bezoekers bekijken de groeve

Nieuw-Namen

Read more
bezoekers bekijken de groeve

Nieuw-Namen

Read more
Maareberg Noordpolder (gemaakt door Piet Bout)

Noordpolder - Calfven

Read more
Maareberg Noordpolder (gemaakt door Piet Bout)

Noordpolder - Calfven

Read more
Drongengoedbos - Bos- en heidegebied op cuesta Oedelem-Zomergem

Oedelem-Zomergem Cuesta

Read more
Voormalige getijdengeulen (gemaakt door Bas van Oort)

Oost-Vlaamse Krekengebied

Read more
Oosterschelde - Stormvloedkering

Oosterschelde

Read more
Bezoekers wandelen langs de getijdgeul Hammen in de gemeente Schouwen, Oosterschelde

Oosterscheldeweek

Read more
Otheensekreek

Otheense kreek

Read more
Otheensekreek

Otheense kreek

Read more
De Poel, Hoeve vd Meulen bij 's-Heer Abtskerke

Oudland area de Poel

Read more
Oudlandgebied de Putting

Oudland area De Putting

Read more
De Poel, Hoeve vd Meulen bij 's-Heer Abtskerke

Oudlandgebied de Poel

Read more
Oudlandgebied de Putting

Oudlandgebied De Putting

Read more
Eendenkooi, Kalkense Meersen - Berlare Broek

Paleomeanders Kalkense Meersen and Berlare

Read more
Eendenkooi, Kalkense Meersen - Berlare Broek

Paleomeanders Kalkense Meersen en Berlare

Read more
Paleovallei van de Oude Kale (gemaakt door Jonas Vandecasteele - Toerisme Leiestreek)

Paleovallei Oude Kale

Read more
Oude Kalevallei

Paleovalley of the Oude Kale

Read more
Pluimpot

Pluimpot

Read more
Pluimpot

Pluimpot

Read more
Rupelmondse Kreek (gemaakt door Walter Jonkers)

Polders van Kruibeke

Read more
Rupelmondse Kreek (gemaakt door Walter Jonkers)

Polders van Kruibeke

Read more
Foto van Reizende Tentoonstelling

Reizende Tentoonstelling

Read more
Zoetwaterschorren langs de Schelde - Rivierpark Scheldevallei (gemaakt door Arjen Hartog)

Rivierpark Scheldevallei

Read more
Streekgerechten uit de Rupelstreek

Rupel Valley

Read more
Streekgerechten uit de Rupelstreek

Rupelvallei

Read more
Zoetwaterschorren langs de Schelde - Rivierpark Scheldevallei (gemaakt door Arjen Hartog)

Scheldt Valley River Park

Read more
Brabantse Wal, De Bunt - Pleistocene rivier-

Smalle Beek

Read more
Brabantse Wal, De Bunt - Pleistocene rivier-

Smalle Beek Valley

Read more
Kleigroeve steengelaag

Steengelaag clay quarry

Read more
Strandwal Walcheren

Strandwal Walcheren

Read more
Museum voor Natuur en Landschap Terra Maris

Terra Maris

Read more
Museum voor Natuur en Landschap Terra Maris

Terra Maris

Read more
Veerse Meer

Veerse Meer and Schenge

Read more
Veerse Meer

Veerse Meer en Schenge

Read more
Verdronken Land van Saeftinghe

Verdronken Land van Saeftinghe

Read more
Verdonken-Zwarte-Polder_-West-Zeeuws-Vlaanderen-slikken_-schorren-en-duingebied-direct-aan-zee-gemee.jpeg

Verdronken Zwarte Polder

Read more
Luchtfoto Kop van Schouwen (Sky Pictures)

Vroon grounds and Verklikker dunes

Read more
Luchtfoto Kop van Schouwen (Sky Pictures)

Vroongronden en Verklikkerduinen

Read more
Uitzicht tussen Elversele en Temse

Waasland Cuesta

Read more
Waasland Kreken van Saleghem

Waasland Scheldt Polders

Read more
Uitzicht tussen Elversele en Temse

Wase Cuesta

Read more
Wase Scheldepolders - Koningsdijk Staats-Spaanse Linies

Wase Scheldepolders

Read more
Uitzichtpunt Watertoren Rumst

Water Tower Rumst

Read more
Uitzichtpunt Watertoren Rumst

Watertoren Rumst

Read more
Fietsers langs de kustlijn in de Zwinstreek

Week van de Zwinstreek

Het Zwin
Read more
Welen Zuid-Beveland

Welen Zuid-Beveland

Read more
Westerschelde

Western Scheldt

Read more
Westerschelde

Westerschelde

Read more
Yerseke Moer

Yerseke and Kapelse Moer

Read more
Yerseke Moer

Yerseke en Kapelse Moer

Read more
De Schelde bij Weert - zoetwaterschorren langs de Schelde

Zoetwatergetijdengebied en polders Schelde

Read more
Zuidkust Schouwen (gemaakt door Marcelle Davidse)

Zuidkust van Schouwen

Read more
Zuidkust Schouwen (gemaakt door Marcelle Davidse)

Zuidkust van Schouwen

Read more
Passageule

Zwin creek remnants and Passageule

Read more
Hingene - kasteel d'Ursel

Zwin polders around Damme

Read more
Zwin Bezoekerscentrum

Zwin Visitor Centre

Read more
Passageule

Zwinkreeksrestanten en Passageule

Read more
Relict Lieve en Lievebermen tussen Moerkerkebrug en Schipdonkvaart-Zuid

Zwinpolders rond Damme

Read more
Fietsers langs de kustlijn in de Zwinstreek

Zwinweek

Het Zwin
Read more